Zdanie złożone to wypowiedzenie zawierające co najmniej dwa orzeczenia, które mogą być połączone współrzędnie (na zasadzie równorzędności) lub podrzędnie (relacja nadrzędności jednego wobec drugiego), a w wersji rozbudowanej – wielokrotnie złożone – tworzy łańcuch lub sieć zależności między kilkoma częściami. Współrzędne łączymy spójnikami typu „i”, „oraz”, „a”, „ani”, „albo”, „lub”, „lecz”, „ale”, „jednak”, „więc”, „zatem”, „dlatego”, „toteż”, co wyznacza relację łączną, rozłączną, przeciwstawną lub wynikową: „Zrobiłem zadanie i wysłałem je nauczycielowi”, „Zadzwonisz albo napiszesz”, „Chciałem wyjść, ale zaczęło padać”, „Było późno, więc wróciliśmy”. W podrzędnych jedna część pełni funkcję składniową wobec drugiej: podmiotową („Kto czyta, żyje podwójnie”), orzecznikową („To jest, co najważniejsze”), dopełnieniową („Wiem, że zdążysz”), przydawkową („Uczeń, który regularnie powtarza, uczy się szybciej”), okolicznikową czasu („Gdy wrócisz, zadzwoń”), miejsca („Gdzie kończy się las, zaczyna się łąka”), celu („Poszedłem, aby oddać książkę”), przyczyny („Nie przyszedł, ponieważ choruje”), skutku („Było tak ciemno, że nic nie widziałem”), warunku („Jeśli się postarasz, zdasz”), przyzwolenia („Choć pada, idziemy”), sposobu („Zrób, jak ci pokazałem”) czy porównawczą („Jest silniejszy, niż myślałem”). Interpunkcja wymaga wyczucia: w zdaniach współrzędnych najczęściej stawiamy przecinek przed spójnikami przeciwstawnymi i wynikowymi („ale”, „lecz”, „jednak”, „więc”, „zatem”, „toteż”), a zwykle pomijamy przecinek przed „i”, „oraz”, „lub”, „albo”, chyba że łączą one zdania z własnymi przecinkami wewnątrz lub mamy do czynienia z wtrąceniem; w zdaniach podrzędnych przecinek oddziela część nadrzędną od podrzędnej niezależnie od kolejności. W praktyce szkolnej problemy sprawia liczenie orzeczeń i mylenie imiesłowowych równoważników zdań ze zdaniami podrzędnymi; zasada jest prosta: konstrukcja „Idąc do szkoły, słuchałem muzyki” to jedno zdanie pojedyncze z imiesłowowym równoważnikiem, a „Gdy szedłem do szkoły, słuchałem muzyki” to zdanie złożone podrzędnie czasu. Warto ćwiczyć przekształcenia: „Wiedziałem o sprawdzianie i uczyłem się systematycznie” (współrzędne łączne) można rozwinąć w „Wiedziałem, że będzie sprawdzian, więc uczyłem się systematycznie” (podrzędno-wynikowe), a „Zrobiłem zadanie, które było trudne” (przydawkowe) skrócić do „Zrobiłem trudne zadanie” (pojedyncze rozwinięte). W wypowiedziach pisemnych zdania złożone pozwalają łączyć myśli w logiczne całości i budować argumentację: w rozprawce dobrze brzmi układ przyczynowo-skutkowy, w opowiadaniu – następstwo czasu i warunki, w opisie – zdania przydawkowe z „który”, które doprecyzowują szczegóły; trzeba jednak dbać o przejrzystość i nie mnożyć pięter podrzędności ponad potrzebę, bo nieczytelne meandry utrudniają ocenę. Na egzaminach kluczowe jest rozpoznawanie typów: spójniki wynikowe („więc”, „zatem”, „toteż”) sygnalizują współrzędność wynikową, a „że”, „aby”, „żeby”, „gdy”, „kiedy”, „ponieważ”, „jeśli”, „choć”, „jak”, „jakby” – podrzędność; warto także pamiętać o formach bezspójnikowych, w których podrzędność tworzą intonacja i przecinek („Wiedziałem, będzie trudno” w stylu potocznym) oraz o łącznikach typu „który”, „co”, „gdzie”. Dobrze ułożone zdania złożone nadają wypowiedzi rytm: naprzemienność krótkich pojedynczych i dłuższych złożonych zwiększa czytelność i siłę argumentu, a świadome użycie zdań współrzędnych przeciwstawnych pomaga budować kontrast („Chciał się poddać, ale wytrwał”), co jest wysoko oceniane przez nauczycieli. Kiedy pojawia się wątpliwość, czy stawiać przecinek, najpierw znajdź orzeczenia i spójniki, określ relację (równość czy zależność) i dopiero wtedy decyduj – ta prosta procedura działa w każdym zadaniu, od ćwiczeń w klasie po zadania egzaminacyjne.
