Urbanizacja to proces wzrostu liczby ludności miejskiej, rozwoju sieci osadniczej i przekształceń przestrzeni, gospodarki oraz stylu życia pod wpływem miasta; w geografii szkolnej opisuje się ją zarówno ilościowo, przez wskaźnik urbanizacji (odsetek mieszkańców miast w ogólnej populacji), jak i jakościowo, przez przenikanie wzorców miejskich do wsi, specjalizację funkcji, zmiany w transporcie i zabudowie. Klasyczny model obejmuje etapy: urbanizację wstępną (narodziny i wzrost miast wraz z industrializacją), urbanizację właściwą (gwałtowny napływ ludności i rozbudowa śródmieść), suburbanizację (odpływ z centrów na obrzeża i do strefy podmiejskiej), dezurbanizację (spadek znaczenia wielkich ośrodków i relatywny wzrost mniejszych) oraz reurbanizację (powroty do centrów po ich odnowie); w praktyce etapy te mogą zachodzić równolegle w różnych częściach kraju. Czynniki napędzające urbanizację to rozwój przemysłu i usług, koncentracja miejsc pracy, edukacji i kultury, lepsza dostępność komunikacyjna oraz atrakcyjność stylu życia; hamulcami bywają koszty mieszkań, przeciążenie infrastruktury, zanieczyszczenia i kryzysy gospodarcze. Skutki urbanizacji dzielimy na przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe. Przestrzennie rośnie gęstość zabudowy, powstają osiedla mieszkaniowe i parki technologiczne, miasta rozlewają się na strefy podmiejskie, co prowadzi do długich dojazdów, korków i konieczności rozwoju transportu zbiorowego; pojawia się zjawisko „miasta 15 minut”, czyli dążenie do takiego zagospodarowania, aby podstawowe usługi były dostępne pieszo lub rowerem. Społecznie rośnie różnorodność, ale i nierówności: gentryfikacja podnosi standard dzielnic, lecz wypiera mieszkańców o niższych dochodach; starzenie się populacji wymaga zmian w planowaniu usług; zmieniają się wzorce rodziny i pracy, rośnie znaczenie sektorów kreatywnych. Gospodarczo miasta stają się węzłami innowacji i wymiany, ściągają inwestycje, rozwijają turystykę, ale zależą od koniunktury globalnej; powstają specjalizacje metropolitalne (finanse, IT, medycyna, nauka), a mniejsze ośrodki budują nisze (logistyka, uczelnie, kultura). Środowiskowo urbanizacja generuje presję na przyrodę: znikają tereny zielone, rośnie zjawisko miejskiej wyspy ciepła, zwiększa się zanieczyszczenie powietrza i hałas, dochodzi do uszczelnienia gleb i ryzyka podtopień; rozwiązaniem jest zieleń miejska, retencja, błękitno-zielona infrastruktura, ochrona klinów napowietrzających i mądra polityka mobilności. W Polsce można obserwować różne twarze urbanizacji: metropolizacja Warszawy i konurbacja górnośląska z gęstą siecią miast, Trójmiasto łączące funkcje portowe i usługowe, dynamiczną suburbanizację wokół Krakowa, Wrocławia, Poznania, a także rewitalizacje centrów Łodzi czy Katowic; na wsi rośnie liczba osiedli „sypialni”, a styl życia miejski (usługi, handel wielkopowierzchniowy, komunikacja samochodowa) przenika poza granice administracyjne. Na lekcji geografii warto umieć policzyć wskaźnik urbanizacji i porównać go między regionami, wyjaśnić, dlaczego regiony przemysłowe wcześnie się urbanizowały, oraz wskazać korzyści i koszty procesu dla uczniów: lepsze szkoły i dostęp do zajęć, ale również dłuższe dojazdy i mniejszy kontakt z przyrodą. W praktyce planowania miejskiego kluczowe są narzędzia łagodzące skutki: plan miejscowy ograniczający chaotyczną zabudowę, priorytet dla transportu publicznego i rowerowego, mieszana funkcja dzielnic (mieszkanie–praca–usługi), standardy zieleni i retencji, budownictwo energooszczędne; partycypacja mieszkańców pomaga dopasować inwestycje do realnych potrzeb. W kontekście egzaminu uczeń może zestawić urbanizację z procesami odwrotnymi, wyjaśnić różnice między aglomeracją monocentryczną i policentryczną, wskazać przykłady miast o różnych funkcjach i opisać zjawisko urban sprawl na zdjęciu satelitarnym. Zrozumienie urbanizacji uczy widzieć miasto jako system powiązań, gdzie decyzje transportowe wpływają na zdrowie, a planowanie zieleni – na mikroklimat i jakość życia; to wiedza, którą można zastosować od razu: wybierając codzienną trasę, rozumiejąc plan osiedla, świadomie uczestnicząc w konsultacjach sąsiedzkich.
