„Odyseja” to epos przypisywany Homerowi, opowieść o wieloletniej wędrówce Odyseusza, króla Itaki, który po zakończeniu wojny trojańskiej próbuje wrócić do ojczyzny, do żony Penelopy i syna Telemacha, a na jego drodze stają gniew bogów i próby charakteru. Utwór zaczyna się in medias res; Odyseusz jest więziony u nimfy Kalipso na wyspie Ogygii, a na Itace zalotnicy Antinous i Eurymachos trwonią majątek w domu Odyseusza, zmuszając Penelopę do przedłużających się uników i kłamstw pełnych sprytu. Bogini Atena prosi boga Zeusa, by pozwolił bohaterowi wrócić, i rusza do Itaki w przebraniu, aby dodać odwagi Telemachowi; młodzieniec wypływa do Nestora i Menelaosa po wieści o ojcu, ucząc się męstwa i gościnności. Tymczasem Hermes nakazuje Kalipso wypuścić Odyseusza; ten buduje tratwę, którą jednak rozbija sztorm wzniecony przez Posejdona, wroga bohatera za oślepienie cyklopa Polifema. Odyseusz ratuje się u Feaków, gdzie Nausykaja i jej rodzina przyjmują go z wielkimi honorami; na uczcie bohater opowiada o dotychczasowych przygodach: o splądrowaniu kraju Kikonów i srogim odwrocie, o krainie Lotofagów, której kwiaty odbierają pamięć o domu, o spotkaniu z cyklopem Polifemem, którego Odyseusz podstępem oślepił i wydostał się z jaskini przywiązany pod brzuchami owiec, co sprowadziło nań klątwę Posejdona; dalej o gościnie u Eola i o worku wiatrów, którego nieostrożni towarzysze otworzyli, marnując dar; o krwawych ludożercach Lajstrygonach, którzy zniszczyli niemal całą flotę; o Kirke, czarodziejce przemieniającej ludzi w zwierzęta, którą Odyseusz poskromił dzięki radom Hermesa; o zejściu do Hadesu i rozmowie z wieszczem Tejrezjaszem, która wskazała mu drogę; o pieśni syren, które usłyszał, będąc przywiązanym do masztu; o cieśninie między Skyllą a Charybdą, gdzie stracił część załogi; o wyspie Heliosa, gdzie ludzie Odyseusza złamali zakaz i zabili święte bydło, co sprowadziło na nich zagładę; wreszcie o rozbiciu i samotnej tułaczce do Kalipso. Feakowie odwożą go do Itaki; Odyseusz, ukryty przez Atenę pod postacią żebraka, trafia do wiernego świńskiego pastucha Eumajosa, który daje mu schronienie. Telemach wraca i rozpoznaje ojca, a obaj planują zemstę. W pałacu Penelopa ogłasza konkurs: kto napnie łuk Odyseusza i strzeli przez dwanaście toporów, ten zostanie jej mężem; żaden zalotnik nie daje rady, żebrak zaś napina łuk bez trudu i w chwili rozpoznania dokonuje wraz z synem i garstką wiernych rzezi na zalotnikach. Penelopa, ostrożna i mądra, sprawdza tożsamość Odyseusza, odwołując się do tajemnicy ich łoża, które mąż wyrzeźbił z żywego pnia; dopiero wtedy wierzy w jego powrót. Epos kończy się pojednaniem z rodzinami zabitych i przywróceniem ładu na Itace. Bohaterowie „Odysei” to galeria postaci symbolicznych: Odyseusz, syn Laertesa, jest archetypem sprytu i wytrwałości, człowiekiem, który łączy siłę mięśni z siłą umysłu; jego wady – pycha i pragnienie sławy – ściągają nań gniew bogów, ale cnota roztropności i tęsknota za domem prowadzą go do celu. Penelopa jest wzorem wierności i inteligencji; jej strategia z tkaniną, którą w dzień tkała, a nocą pruła, by odwlec decyzję o ślubie, pokazuje, że jej lojalność ma naturę aktywnego oporu, a nie biernego oczekiwania. Telemach dojrzewa – od nieśmiałego chłopca do współsprawcy przywrócenia sprawiedliwości; Atena jest opiekunką rodu, patronką sprytu i wojny rozumnej, wspierającą herosa radą i interwencją; Posejdon zaś, pan mórz, jest figurą losu – przeciwności, która uczy pokory. Antinous i Eurymachos symbolizują hybris zalotników, lekceważenie świętej zasady gościnności; Eumajos i Eurykleja (piastunka, która rozpoznaje Odyseusza po bliźnie) reprezentują wierność, a Nausykaja i Feakowie – ideał gościnności i szacunek dla opowieści jako źródła sławy. Kirke i Kalipso uosabiają pokusy zatrzymania się w drodze; syreny – czar wiedzy bez celu; Skylla i Charybda – konieczność wyboru mniejszego zła. Plan wydarzeń do nauki szkolnej porządkuje się najłatwiej, podążając za rozmieszczonymi przygodami: od Itaki i interwencji Ateny, przez opowieść Odyseusza u Feaków, aż po powrót i rozpoznania, co pozwala zapamiętać funkcję każdego epizodu i jego moralną lekcję: mądrość, wierność, gościnność i umiarkowanie. „Odyseja” to nie tylko rejestr cudownych przygód, ale przede wszystkim opowieść o powrocie do wartości, w której dom staje się nagrodą za wierność sobie i regułom, a bohater, który zrozumiał swoje błędy, potrafi odbudować utracony porządek.
